Нұрлан Әбдіров ЕҚЫҰ/ДИАҚБ делегациясымен кездесті

2023 жылғы 21 қарашада Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының Төрағасы Нұрлан Әбдіров ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының басшысы Оуэн Мерфимен кездесті.

Кездесуге Орталық сайлау комиссиясының хатшысы, ҚР ОСК жанындағы Сарапшылық кеңестің мүшелері, ҚР ОСК аппаратының басшысы мен бөлім меңгерушілері қатысты.

Кездесу аясында Ортсайлаукомның басшысы Оуэн Мерфиге Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі депутаттарының кезектен тыс сайлауын байқау бойынша қорытынды есепті дайындау жөніндегі үлкен жұмысы үшін алғыс білдірді.

«Өткен парламенттік науқан шеңберіндегі ынтымақтастықтың тамаша деңгейі үшін бүкіл Орталық сайлау комиссиясына алғысымды білдіремін, мен де, менің командамның мүшелері де ҚР ОСК-дағы әріптестеріміздің тікелей қатысуынсыз және жәрдемінсіз алдымызға қойылған міндеттерді орындай алмас едік», - деп атап өтті Оуэн Мерфи.

Сонымен қатар ол кездесуді ұйымдастырғаны үшін алғысын білдіріп, оған қатысушыларға республикалық референдумды, кезектен тыс президенттік және кезектен тыс парламенттік сайлауды байқау бойынша қорытынды есептерді таныстыру және Орталық сайлау комиссиясымен және ҚР басқа да мүдделі мемлекеттік органдарымен ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссияларының ұсынымдарын талқылау үшін Қазақстанға сарапшылар тобымен келгенін хабарлады.

ОСК Төрағасы ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссияларының қорытынды есептерінің ұсынымдары бойынша жүргізіліп жатқан жұмыстар туралы айтып, барлық үш Есеп ҚР ОСК жанындағы Сарапшылық кеңестің екі арнайы отырысы барысында талқыланғанын атап өтті. Олар осы құжаттар жарияланғаннан кейін бірден өтті және олардың жұмысына ЕҚЫҰ-ның Астанадағы бағдарламалар кеңсесінің басшысы доктор Фолькер Фробарт қатысты. Талқылау қорытындылары БАҚ-та және ҚР ОСК сайтында орналастырылған.

«Осылайша, біз ЕҚЫҰ есептері сияқты маңызды халықаралық құжаттарды кәсіби пікірталас алаңына шығару дәстүрін қалыптастырдық», - деп атап өтті Ортсайлаукомның басшысы.

Сарапшылық кеңестің құрамына конституциялық және басқа да құқық салаларының белгілі ғалымдары, әлеуметтану, саясаттану және сайлау саласының практикасының сарапшылары кіреді. Бұл сайлау процесін нақты білетін, қызығушылық танытатын, өзіндік көзқарасы мен ұсыныстары бар және өз уақытын оларды талқылауға арнауға дайын адамдар.

Нұрлан Әбдіров Орталық сайлау комиссиясы - қолданыстағы заңнама шеңберінде қатаң жұмыс істейтін орган екендігіне назар аударды. Сонымен бірге сайлау жүйесінің күрделілігін ескере отырып, тәуелсіз сарапшылық пікірлерді есту маңызды, ал жеке ұсыныстар анық полемикалық сипатта.

Атап айтқанда, 2022 жылғы 11 қарашада Сарапшылық кеңестің отырысында 2022 жылғы республикалық референдумды бағалау бойынша ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының қорытынды есебі талқыланды. 15 сарапшы түрлі ұсыныстар мен түсініктемелер берді.

Ағымдағы жылғы 28 қыркүйектегі Сараптамалық кеңестің отырысында кезектен тыс президенттік және кезектен тыс парламенттік сайлауды байқау бойынша ДИАҚБ миссияларының қорытынды есептерінің ұсынымдары талқыланды. Отырысқа Парламент депутаттары, Бас прокуратура, әділет және ақпарат министрліктерінің өкілдері, үкіметтік емес ұйымдардың өкілдері және жастар көшбасшылары қатысты.

Ұсыныстардың едәуір бөлігі заңнаманы өзгертуді талап етеді. Сонымен қатар ОСК заң шығару бастамашылығы субъектісі болып табылмайды. Сондықтан заң шығарушыға ұсыныстар енгізу үшін ұсыныстар мұқият пысықтауды, іргелі талдауды, ғылымға жүгінуді және ведомствоаралық ықпалдастықты қажет етеді.

Орталық сайлау комиссиясының басшысы жалпы алғанда, ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының алдыңғы ұсынымдарын іске асыру бойынша жұмыс жалғасып жатқанын, олардың бір бөлігі ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен және жалпыхалықтық референдум барысында қолдау тапқан ауқымды конституциялық реформа шеңберінде жаңартылған заңнамада ескерілгенін хабарлады.

Бірқатар ұсынымдар талдау процесінде. Сараптамалық пікір зерттеліп, консультациялар өткізіледі.

ОСК Төрағасының пікірінше, «әлеуметтік-саяси контекстті бағалау кезінде әрқашан конституциялық дәстүр мен бірегейлікті, менталитетті және елдің қоғамдық дамуының өтпелі кезеңін ескеру қажет».

Сонымен қатар кейбір ұсынымдар біздің тарихи және саяси шындықты ескере отырып, сұрақтар туғызады немесе қазақстандықтардың менталитетіне қайшы келеді, атап айтқанда, жастардың басым бөлігі оларды қабылдамайды (ОСК басшысының өткен және ағымдағы жылы ел өңірлеріне сапарлары барысында жүргізілген сауалнамалардың нәтижелері мұны куәландырады).

Бұл бас бостандығынан айыру орындарында отырған адамдарға сайлау құқығын беру туралы ұсынымға; ҚР Президенттігіне кандидаттар үшін мемлекеттік тілді білуге арналған лингвистикалық емтиханның күшін жою туралы ұсынымға және басқа да бірқатар ұсынымдарға қатысты.

Н.Әбдіров ОСК әр түрлі халықаралық тәжірибені, оның ішінде кандидат тұлғасының моральдық және этикалық аспектілеріне (моральдық ценз) талаптар қою бөлігінде терең зерттейтінін айтты. Бұл опция бірқатар елдердің заңнамасы мен тәжірибесінде бар. Яғни, Сингапурда кандидаттар үшін «адалдық, парасаттылық және жақсы бедел» сияқты моральдық талаптар белгіленді, Грецияда сайлау органдары – кандидаттың «жеткілікті моральдық қасиеттері бар ма, жоқ па» екенін анықтайды, Канадада – «адалдықтың жоғары стандарттары» міндетті, АҚШ-тың бірқатар штаттарында – «жақсы мінез» немесе «жақсы бедел» (Нью-Гэмпшир және Вермонт штаттары) талаптар белгіленген.

Сонымен қатар кездесу барысында Сарапшылық кеңес мүшелері ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссияларының басқа да ұсынымдарын талқылады.

Заң ғылымдарының докторы, профессор Индира Әубәкірова өз сөзінде ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссиялары есептерінің қорытындылары бойынша ұсынымдарды іске асыру кезінде елдің өзіндік ерекшелігін, құндылықтары мен дәстүрлерін негізге алып, демократияландыру үшін барлық факторларды: саяси, әлеуметтік-мәдени және экономикалық факторларды ескеру қажет деген тезис ұсынды. Ол сайлау учаскелері мен аудандар бойынша бөлінген сайлау нәтижелерін ҚР ОСК сайтында жариялау қажеттілігі туралы ұсынымды қозғады. «Алайда ЕҚЫҰ-ның Адами өлшем жөніндегі конференциясының Копенгаген кеңесінің құжаты, сайлау мәселелері бойынша тиісті тәртіпте практика кодексі, сайлау өткізу жөніндегі ұсынымдар жинағы, ДИАҚБ сайлауын байқау жөніндегі басшылық және өзге де халықаралық стандарттар орталық сайлау органдарының сайлау нәтижелерін сайлау учаскелері мен аудандары бойынша бөліп жариялауы бойынша тікелей белгіленген талаптарды қамтымайды», - деп атап өтті Индира Оралқызы.

Заң ғылымдарының докторы, профессор Марат Қоғамов «Қазақстанның сайлау рәсімдерінде шағымдану қағидаттары өте жан-жақты сипатталған: мерзімдері оңтайлы, тәжірибеге сәйкес келеді және сайлау процесіне қатысушылар үшін теріс салдарлар туғызбайды» деп мәлімдеді. Сайлау дауларын шешу процесінде прокуратураның өкілеттіктерін шектеу қажеттілігі туралы ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссияларының ұсынымына қатысты осы тақырыпты дамыта отырып, ол «прокуратураның Конституция тұрғысынан өте күшті әлеуеті бар және ол сайлау процесіне қатысушылардың бұзылған құқықтарын жедел және кідіріссіз қалпына келтіре алады, ал прокуратура осы процесте, өйткені оған елдегі құқықтың сақталуын жоғары қадағалау жүктелген».

Заң ғылымдарының докторы, профессор Исидор Борчашвили «Бір жыл бұрын құрылған ОСК-дағы Сарапшылық кеңес ОСК мен қоғам арасындағы көпірдің бір түрі болды» деді. Демократияны дамыту үшін ЕҚЫҰ/ДИАҚБ миссиялары жұмысының пайдалылығын атап өтіп, олардың қазақ тілі мен соттылығы белгілері бойынша ҚР Президенттігіне кандидаттарды ұсынуға шектеулерді қайта қарау қажеттілігі туралы ұсынымына түсініктеме бере отырып, ол «Президент мемлекеттік тілді білуі тиіс, өйткені ол елдің даму бағытын белгілейді, оның ішкі және сыртқы саясатын айқындайды, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының кепілі болып табылады деп атап көрсетті».

Ол сондай-ақ «Президенттікке кандидаттарды ұсынуға шектеу бөлігінде Қазақстанның жағдайы басқа елдермен салыстырғанда әлдеқайда жақсы көрінеді» деді.

ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының басшысы Оуэн Мерфи «ОСК-ға ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-ның әрбір есебін жан-жақты талқылағаны және егжей-тегжейлі талдағаны үшін» алғысын білдірді. «Мен сайлау процесі динамикалық процесс екенін атап өткім келеді және сіздер айтқан барлық аспектілерді ескеруіміз керек. Жалпы, Қазақстанда жүзеге асырылған реформалар елеулі болып табылады. ҚР ОСК мен жалпы жұртшылық арасында сайлау мәселелері бойынша көпір қызметін атқаратын сарапшылық кеңесті ұйымдастыру және оның қызметі жөніндегі Орталық сайлау комиссиясының бастамасын құптаймын. Бұрын басталған реформаларды іске асыруда табыс тілеп, болашақта да осындай мықты және жемісті ынтымақтастыққа үміт білдіремін», - деп атап өтті Оуэн Мерфи.

Өз кезегінде Нұрлан Әбдіров тұрақты диалогқа және ЕҚЫҰ/ДИАҚБ-мен белсенді, жемісті өзара іс-қимылға дайындығын білдірді.

Ол сондай-ақ Миссия басшысына қазіргі уақытта ҚР ОСК электрондық, қашықтықтан, мерзімінен бұрын және т.б. сияқты дауыс берудің баламалы нысандары мен әдістерін, басқа елдерде электрондық дауыс беруді енгізу тәжірибесін, осындай тәжірибенің артықшылықтары мен кемшіліктерін, мәселенің қаржылық жағын зерттеп жатқанын хабарлады. ЕҚЫҰ/ДИАҚБ өкілдеріне атқарған жұмысы үшін ризашылығын білдіріп, сондай-ақ қазақстандық тарап өткен сайлау науқандары бойынша миссиялардың қорытынды есептерінің барлық ұсынымдары бойынша жұмыстарды жалғастыратынын және ашықтық пен сындарлы ынтымақтастық қағидаттарында диалогты жалғастыру ниетін растайтынын атады.

Іс-шара соңында қазақстандық ғалымдар – ҚР ОСК жанындағы Сарапшылық кеңестің мүшелері кездесуден естелік ретінде ЕҚЫҰ/ДИАҚБ Миссиясының басшысы Оуэн Мерфиге өздерінің жариялаған ғылыми еңбектерін: 2022 жылы өткен конституциялық реформаның іргелі ғылыми бағаларын, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі мен Қылмыстық іс жүргізу кодексіне көп томдық түсініктемелерін табыстады.